सुनेको जस्तो छैन जुम्ला : अनुभव
सुनिने गरिन्थ्यो कर्णाली पिछडिएको भोकमरी, अभावै अभाव यहाँका मानिसहरू कसरी बसिरहेका होलान् तर त्यसो रहेनछ । त्यसको ठीक उल्टो कर्णाली प्रकृतिको सम्भावनाको धरोहर रहेछ । यात्रा कर्णाली जुम्लाको थियो । म पहिलो पटक धेरै ठूलो कौतुहलताकासाथ कार्णाली क्षेत्रको जुम्ला आइपुगें । एअरपोर्टमा ओर्लने बित्तिकैको मिठो हावाको स्पर्श, आफू जहाँ गएपनि नजिकैमा डाँडाहरूले अँगालो हाल्ला जस्तो, चिसो पानी, ढुंगाका सुन्दर घरहरूले मन साह्रै प्रफुल्लित बनायो । काठमाडौं जस्तो काककुल ठाउँबाट आएको मान्छेलाई यहाँको गाउ गाउँ घुम्दा खोलानालासँगैसँगै हिंड्दा धेरै खुशी लाग्यो । तुरुन्तै यहाँका खोला, डाँडा, लटरम्म फलेका स्याउका बोट आदि फेसबूकमा पोष्ट गरें । स्वदेश विदेशबाट यति धेरै लाइक पनि भए र कमेन्ट आए “यू आर सो लक्की टु बि द्योर” ।
जुम्लामा चारवटा गाविस मिलाएर भरखरै नगरपालिका घोषणा गरेको सुनेर झन खुशी लाग्यो । पहिले आफूले सुनेको र कल्पना गरेको भन्दा धेरै सुगम र सुन्दर लाग्यो जुम्ला । अनि यहाँका नागरिकहरूको आत्मीय आतिथ्यले झन पुलकित भएँ ।
तर मलाई एउटै कुराले भने बारम्बार घोचिरह्यो सफा र धनी प्रकृतिलाई आफै बिगार्दै छौं के ? हरेक पटक बजार जाँदा जताततै थुप्रिएको फोहरको डुंगुर । भरखरै आएको, ठाउँको नाम थाहा थिएन त्यसैले फोहरको टेम्पल भएको ठाउँनिर भन्थें । जताततै प्लाष्टिक र अव्यवस्थित फोहर शायद नयाँ नगरपालिकाले व्यवस्थापन गर्न नभ्याएकोले होला तर आ–आफ्नो घर पसल अगाडि सफा गर्ने जिम्मेवारी त स्थानीय नागरिकको पनि त हुन्छ होइन र ?
सन् २०१५ सम्ममा नेपाललाई खुला दिशामुक्त क्षेत्र बनाउने लक्ष्य छ । अब यस्को डेढवर्ष मात्र बाँकी छ । यहाँ भने जताततै खुला दिशायुक्त भएको पाउँदा कहिले चर्पि बनाउने र त्यस्को प्रयोगको बानी कहिले बसाल्ने होला जस्तै लाग्यो । फेरि यो ठाउँ त झिंगाको राज्य नै रहेछ । फोहर ठाउँ र खुल्ला दिशामा बसेर हाम्रो खानामा भन्किने गर्छन् । लाम्राको एक औषधी पसलेले भनेको सम्झिएँ “यो सिजनमा झाडा पखालाको औषधी धेरै बिक्री हुन्छ” । यसको कारण सरसफाइको चेतना र व्यवहारमा कमि त होइन ? डिल्लीचौरको एउटा गाउँमा कुकुरले आचि खाइरहेको देखेथें, एकछिनमै घरको बाहिर भएको भाँडा चाट्न थाल्यो, त्यो भाँडा के गर्ने होला जस्तो लाग्यो । सम्झें एउटा टिभि कार्यक्रम आँखिझ्यालमा खुल्ला दिशायुक्त ठाउँमा बस्नेले वर्षमा कम्तिमा २ किलो दिशा खान्छ भनेको कुरा अनि जिउनै सिरिङ्ग भयो ।
गाउँतिर घुम्दा देखें, पानी त्यहिं छ तर बच्चाहरूको हातखुट्टा, नाक, मुख फोहरै हुन्छ, न त आमाबाबुलाई सफा गरिदिने फुर्सद छ, न बच्चाहरूलाई नै जानकारी छ । पानी छ्यालफ्याल भएको ठाउँमा बच्चाहरू सफा भए कत्ति राम्रो हुन्थ्यो होला । अझ गाउँकै स्वास्थ्य कार्यकर्ता, महिला समूहका अध्यक्ष जस्ता समय समयमा विभिन्न तालिम लिएकाले समेत आफ्ना बच्चालाई फोहर राखेको, फोहर लुगा लगाइदिएको देख्दा अरुले झन कहिले सिक्ने होला भन्ने लाग्यो ।
भनिन्छ, आमाबाबुले सिकाउन नसकेको कुरा बच्चालाई स्कूलमा सजिलै सिकाउन सकिन्छ । जुम्लाका केही स्कूल हेर्ने मौका पनि मिल्यो । साना साना विद्यार्थीहरू कपाल नकोरिकन, नाक मुख फोहर गरी स्कूलमा बसेका, कक्षा कोठा साह्रै फोहर, चर्पिको त कुरै नगरुँ । हरेक स्कूलले शुरुको आधा घण्टा स्कूल पुग्ने बित्तिकै हातमुख धुने कपाल कोर्ने र ऐना हेर्ने नियम गरिदिने हो भने केही हप्तामै बानी परिहाल्छ । प्राथमिक तहमा मात्र यसरी सिकाउने हो भने पनि माथि पुगेपछि आफै बानी बसिहाल्छ । अर्को कुरा आफ्नो कक्षाकोठा, चौर आफै सफा गर्ने वा सबैभन्दा सफा राख्नेलाई हरेक महिना सानोतिनो पुरस्कारको व्यवस्था गरी प्रेरणा दिने हो भने पनि सफा गर्ने बानी बस्छ । सरसफाइको कुरा स्कूलबाट सिकेर घरमा अभ्यास गराउनको लागि अझ घर गएर सिकाउन सक्ने गरी तयार गर्नु पर्दछ । सुनेको थिएँ बिराटनगरको एक गाउँमा बालबालिकाको एक टोलीले गाउँमा खुला रुपमा दिशा गर्नेलाई सिट्ठी बजाएर बेइज्जती गर्ने गर्दा त्यहाँ सबैले चर्पिको प्रयोग गर्न थालेको र त्यो गाउँ सफा भएपछि त्यो बालबालिकाहरूले पुरस्कार पाएको कुरा । जुम्लामा पनि यो कुरा असम्भव नहोला ।
आफ््नो घर वरीपरी अलि माटो ढुंगा थपेर स्लोप पार्ने हो भने पनि झरीको बेला बाटो हिलो हुन्थेन होला । त्यसमा पनि खच्चर र वस्तु हिंडेपछि बाटोको झन बिजोग, जुत्तानै गाडिने । उसैत झिंगा र चल्लाले पिरोल्ने ठाउँ त्यसमाथि सरसफाइमा पछि परेकोले समस्या बढ्दो छ ।
गाडिको सुविधा नभएकोले गाउँमा स्ट्रेचरमा विरामी बोकेर ओसारेको देखें । अस्पतालको लागि सदरमुकाम आउनु पर्ने दुःखत छँदैछ त्यसैले स्वास्थ्य र सर सफाइमा बढी सचेत गराउँदा पनि विरामी हुने क्रम कम अवश्य होला ।
मुलुकको समग्र विकासमा मानव जनशक्तिका लगि पनि स्वास्थ्य संवेदनशील पक्ष भएका कारण यसमा ध्यान दिनै पर्छ । विकासे संस्थाहरूले जतिसुकै स्वास्थ्य र सरसफाइ भनेर रटाए पनि स्थानीय स्तरबाट पनि केही पहल नभै परिवर्तन आउन गाह्रो हुने देखिन्छ । हामी सबैको संयुक्त प्रयासले यो सुन्दर जुम्लालाई सफा र स्वच्छ अवश्य बनाउन सक्छौं ।
जुम्लामा चारवटा गाविस मिलाएर भरखरै नगरपालिका घोषणा गरेको सुनेर झन खुशी लाग्यो । पहिले आफूले सुनेको र कल्पना गरेको भन्दा धेरै सुगम र सुन्दर लाग्यो जुम्ला । अनि यहाँका नागरिकहरूको आत्मीय आतिथ्यले झन पुलकित भएँ ।
तर मलाई एउटै कुराले भने बारम्बार घोचिरह्यो सफा र धनी प्रकृतिलाई आफै बिगार्दै छौं के ? हरेक पटक बजार जाँदा जताततै थुप्रिएको फोहरको डुंगुर । भरखरै आएको, ठाउँको नाम थाहा थिएन त्यसैले फोहरको टेम्पल भएको ठाउँनिर भन्थें । जताततै प्लाष्टिक र अव्यवस्थित फोहर शायद नयाँ नगरपालिकाले व्यवस्थापन गर्न नभ्याएकोले होला तर आ–आफ्नो घर पसल अगाडि सफा गर्ने जिम्मेवारी त स्थानीय नागरिकको पनि त हुन्छ होइन र ?
सन् २०१५ सम्ममा नेपाललाई खुला दिशामुक्त क्षेत्र बनाउने लक्ष्य छ । अब यस्को डेढवर्ष मात्र बाँकी छ । यहाँ भने जताततै खुला दिशायुक्त भएको पाउँदा कहिले चर्पि बनाउने र त्यस्को प्रयोगको बानी कहिले बसाल्ने होला जस्तै लाग्यो । फेरि यो ठाउँ त झिंगाको राज्य नै रहेछ । फोहर ठाउँ र खुल्ला दिशामा बसेर हाम्रो खानामा भन्किने गर्छन् । लाम्राको एक औषधी पसलेले भनेको सम्झिएँ “यो सिजनमा झाडा पखालाको औषधी धेरै बिक्री हुन्छ” । यसको कारण सरसफाइको चेतना र व्यवहारमा कमि त होइन ? डिल्लीचौरको एउटा गाउँमा कुकुरले आचि खाइरहेको देखेथें, एकछिनमै घरको बाहिर भएको भाँडा चाट्न थाल्यो, त्यो भाँडा के गर्ने होला जस्तो लाग्यो । सम्झें एउटा टिभि कार्यक्रम आँखिझ्यालमा खुल्ला दिशायुक्त ठाउँमा बस्नेले वर्षमा कम्तिमा २ किलो दिशा खान्छ भनेको कुरा अनि जिउनै सिरिङ्ग भयो ।
गाउँतिर घुम्दा देखें, पानी त्यहिं छ तर बच्चाहरूको हातखुट्टा, नाक, मुख फोहरै हुन्छ, न त आमाबाबुलाई सफा गरिदिने फुर्सद छ, न बच्चाहरूलाई नै जानकारी छ । पानी छ्यालफ्याल भएको ठाउँमा बच्चाहरू सफा भए कत्ति राम्रो हुन्थ्यो होला । अझ गाउँकै स्वास्थ्य कार्यकर्ता, महिला समूहका अध्यक्ष जस्ता समय समयमा विभिन्न तालिम लिएकाले समेत आफ्ना बच्चालाई फोहर राखेको, फोहर लुगा लगाइदिएको देख्दा अरुले झन कहिले सिक्ने होला भन्ने लाग्यो ।
भनिन्छ, आमाबाबुले सिकाउन नसकेको कुरा बच्चालाई स्कूलमा सजिलै सिकाउन सकिन्छ । जुम्लाका केही स्कूल हेर्ने मौका पनि मिल्यो । साना साना विद्यार्थीहरू कपाल नकोरिकन, नाक मुख फोहर गरी स्कूलमा बसेका, कक्षा कोठा साह्रै फोहर, चर्पिको त कुरै नगरुँ । हरेक स्कूलले शुरुको आधा घण्टा स्कूल पुग्ने बित्तिकै हातमुख धुने कपाल कोर्ने र ऐना हेर्ने नियम गरिदिने हो भने केही हप्तामै बानी परिहाल्छ । प्राथमिक तहमा मात्र यसरी सिकाउने हो भने पनि माथि पुगेपछि आफै बानी बसिहाल्छ । अर्को कुरा आफ्नो कक्षाकोठा, चौर आफै सफा गर्ने वा सबैभन्दा सफा राख्नेलाई हरेक महिना सानोतिनो पुरस्कारको व्यवस्था गरी प्रेरणा दिने हो भने पनि सफा गर्ने बानी बस्छ । सरसफाइको कुरा स्कूलबाट सिकेर घरमा अभ्यास गराउनको लागि अझ घर गएर सिकाउन सक्ने गरी तयार गर्नु पर्दछ । सुनेको थिएँ बिराटनगरको एक गाउँमा बालबालिकाको एक टोलीले गाउँमा खुला रुपमा दिशा गर्नेलाई सिट्ठी बजाएर बेइज्जती गर्ने गर्दा त्यहाँ सबैले चर्पिको प्रयोग गर्न थालेको र त्यो गाउँ सफा भएपछि त्यो बालबालिकाहरूले पुरस्कार पाएको कुरा । जुम्लामा पनि यो कुरा असम्भव नहोला ।
आफ््नो घर वरीपरी अलि माटो ढुंगा थपेर स्लोप पार्ने हो भने पनि झरीको बेला बाटो हिलो हुन्थेन होला । त्यसमा पनि खच्चर र वस्तु हिंडेपछि बाटोको झन बिजोग, जुत्तानै गाडिने । उसैत झिंगा र चल्लाले पिरोल्ने ठाउँ त्यसमाथि सरसफाइमा पछि परेकोले समस्या बढ्दो छ ।
गाडिको सुविधा नभएकोले गाउँमा स्ट्रेचरमा विरामी बोकेर ओसारेको देखें । अस्पतालको लागि सदरमुकाम आउनु पर्ने दुःखत छँदैछ त्यसैले स्वास्थ्य र सर सफाइमा बढी सचेत गराउँदा पनि विरामी हुने क्रम कम अवश्य होला ।
मुलुकको समग्र विकासमा मानव जनशक्तिका लगि पनि स्वास्थ्य संवेदनशील पक्ष भएका कारण यसमा ध्यान दिनै पर्छ । विकासे संस्थाहरूले जतिसुकै स्वास्थ्य र सरसफाइ भनेर रटाए पनि स्थानीय स्तरबाट पनि केही पहल नभै परिवर्तन आउन गाह्रो हुने देखिन्छ । हामी सबैको संयुक्त प्रयासले यो सुन्दर जुम्लालाई सफा र स्वच्छ अवश्य बनाउन सक्छौं ।
शोभा शाक्य
(यो लेख जुम्लाबाट भरखरै प्रकाशित हुन थालेको “कर्णाली सरोकार दैनिक” वर्ष १ अंक १९ मा २०७१–०४–१९ सोमवार (२०१४ अगष्ट ४) को पृष्ठ – २ मा प्रकाशित भएको हो ।)
River at Lasi, Dillichaur
Apple tree at Dillichaur,
Gothichaur, Jumla
No comments:
Post a Comment